یکی از مهم ترین بنیان های تجارت بین المللی “حمل و نقل دریایی” است و می توان گفت که بیشترین ظرفیت از جابجایی کالا در سطح جهانی بدین شکل صورت می پذیرد. حمل و نقل دریایی یکی از اصلی ترین عوامل تاثیر گذار بر قیمت پایانی محصول و کالا است و درست به همین علت، تاثیر حیاتی و عمده ای بر نوع فعالیت دارندگان مواد اولیه، تولید کنندگان و صاحبان کالا بر جا می گذارد.
در واقع تجارت جهانی در دنیای امروز، بدون وجود حمل و نقل دریایی، تقریبا ناممکن است و “تجارت دریایی” به عنوان یکی از بنیانی ترین زیرساخت های اقتصاد جهانی در نظر گرفته می شود. در این مقاله ی کوتاه به چگونگی حمل و نقل دریایی، تعریف واژه های مهم مربوط به آن، و همینطور بررسی شاخصه ها و ویژگی های آن خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
آنچه در مقاله “حمل و نقل دریایی” خواهید خواند.
به هر گونه جابجایی مسافر یا کالا، که به واسطه ی وسایل نقلیه ی شناور در دریا مانند قایق، لنج و کشتی به انجام می رسد و از اقیانوس ها، دریاچه ها، رودخانه ها و کانال های آبی به عنوان شبکه ی ترابری خود بهره میبرد، “حمل و نقل دریایی” یا “تجارت آبی” می گویند.
بیشتر مساحت کره ی زمین و محیط پیرامون خشکی ها، کشور ها و قاره ها را، آب های اقیانوس ها و دریا ها در بر گرفته اند و به همین سبب، تجارت جهانی و تعامل کشورها با یکدیگر بدون وجود سیستم ترابری دریایی، امکان پذیر نخواهد بود؛ هم اکنون و در جهان قرن بیست و یک، بیش از 90 درصد از حجم ترانزیت کالا در وسعت جهانی، توسط کشتی ها و به طور کلی توسط سیستم حمل و نقل دریایی انجام می شود.
همانطور که اشاره شد بیش از 90 درصد از جابجایی های بین المللی کالا، از طریق سیستم حمل و نقل دریایی انجام می شود؛ مهم ترین دلیل این امر که خود، بزرگترین مزیت استفاده از این روش به شمار می رود را می توان امکان جابجایی حجم و مقدار زیادی از کالا با کشتی های باربری دانست.
با استفاده از این کشتی ها می توان کالا های بسیار حجیم و سنگین را به راحتی و به صورت شناور بر روی آب و البته با هزینه هایی بسیار پایین، جابجا کرد. امروزه، ساخت و تولید کشتی های باری بسیار عظیم الجثه که توانایی حمل هزاران کانتینر را دارند، این ویژگی را تا حد زیادی ارتقا داده اند. دومین مزیت و یکی از ویژگی های برتر حمل و نقل دریایی، همانطور که اشاره شد، پایین بودن هزینه های جابجایی در آن است.
حمل و نقل دریایی، تنها یک عیب بزرگ دارد و آن، طولانی بودن زمان جابجایی است؛ به طور کلی در بین روش های ترانزیت زمینی، دریایی و هوایی، روش دریایی را می توان زمانبرترین آنها دانست. این زمان جابجایی خود نیز به عوامل متعددی از جمله شرایط جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی وابسته است. اگر برای جابجایی یک کالا، عجله ای در کار نباشد، بهترین روش حمل و نقل، روش دریایی است.
فرایند جابجایی کالا بین مبدا و مقصد، به روش های مختلفی انجام می شود که مهم ترین آنها عبارت اند از “کراس استافینگ”، “ترانسشیپ” و “چارترینگ”. در ادامه هر یک از روش ها به طور خلاصه شرح داده می شوند.
این روش در شرایطی استفاده می شود که یک بندرگاه خاص، دارای محدودیت های ورود و وضعیت های تحریمی باشد؛ به این ترتیب که محموله های کالایی در بین مسیر، از یک کشتی به یک کشتی دیگر، منتقل می شوند. این روش در شرایطی که یک در یک بندرگاه به دلایل مختلفی از جمله ترافیک و کمبود ظرفیت امکان پهلوگیری وجود ندارد نیز انجام می شود.
بسته به شرایط بندرگاه مقصد در برخی از اوقات امکان پهلوگیری کشتی وجود ندارد؛ همانطور که گفته شد گاهی اوقات از روش استافینگ برای حل این مشکل استفاده می شود؛ اما در شرایطی دیگر، جابجایی را از طریق یک بندرگاه واسط انجام می دهند؛ به این فرایند، حمل ترانسشیپ می گویند. در طی این روش، کشتی مورد نظر در یک بندرگاه واسط پهلو میگیرد، و محموله های کالایی خود را درون یک کشتی جدید بارگیری می کند.
این اصطلاح زمانی به کار می رود که یک کشتی به طور کامل و دربست، کرایه شود و کاربرد این روش زمانی است که محموله های باری داری حجم بالایی باشند. برعکس این روش، “گروپاژ” نام دارد که به معنی استفاده ی اشتراکی از یک کشتی می باشد.
کشتیهای حمل و نقل دریایی با توجه به مسیری که طی می‌کنند به دو دسته تقسیم می‌شوند:
کانتینرهای دریایی که برای حمل بار با کشتی استفاده می‌شوند مزایای زیادی دارند، از جمله:
علاوه بر کانتینر ساده که یک جعبه فلزی در ابعاد استاندارد است، کانتینر مدل‌های تخصصی‌تری نیز دارد. کانتینر یخچالی، کانتینر تهویه‌دار، کانتیر عایق‌دار، کانتینر سرباز، کانتینر تانکری انواع کانتینر هستند که هرکدام کاربردی ویژه دارند و برای جابه‌جایی نوع خاصی از کالا استفاده می‌شوند. به عنوان مثال برای جابه‌جایی کالاهایی که نیاز به یخچال و تنظیم دما دارند کانتینر یخچالی و برای جابه‌جایی کالاهای با ارتفاع زیاد کانتینر سرباز مورد استفاده قرار میگیرد.
بارنامه سندی است که از طریق آن فرستنده کالا این اطمینان را به دریافت‌کننده کالا می‌دهد که بار را به شرکت حمل و نقل تحویل داده و مشتری می‌تواند از طریق بارنامه، بار خود را تا رسیدن به کشور مقصد پیگیری کند. در حمل بار با کشتی بارنامه دریایی اهمیت ویژه‌ای دارد.
یک بارنامه دریایی باید شامل نام و آدرس و مشخصات کامل فرستنده کالا و دریافت‌کننده کالا باشد. اطلاعات تماس با هر یک از دو طرف نیز باید در بارنامه لحاظ شود. از موارد دیگری که در بارنامه ذکر می‌شود، قوانینی است که شرکت حمل بار دریایی برای ارسال کالا تعیین می‌کند. هر شرکت ترابری دریایی شرایط خاصی برای بارگیری و ارسال و تخلیه بار دارد که باید در بارنامه ذکر شود.
موعد تحویل بار به شرکت حمل و نقل نیز از دیگر مواردی است که در هر بارنامه‌ای نوشته می‌شود. این مورد خیال مشتری را راحت می‌کند که بار در روز معینی که در بارنامه ثبت شده تحویل شرکت حمل و نقل شده است. علاوه بر تمام این‌ها، نوشتن مشخصاتی از کالاهای بارگیری شده، مانند تعداد و نوع و وزن کالا برای اطلاع دریانوردان در بارنامه نوشته می‌شود تا صاحب کشتی به صورت اجمالی از محتوای باری که حمل می‌کند آگاه باشد.
شیوه بسته‌بندی کالا نیز مورد دیگری است که در بارنامه ذکر می‌شود. کالا می‌تواند به شکل فله، کارتن و کانتینر بارگیری شود. از آنجا که در حمل و نقل دریایی ممکن است کالا چند ماه بر روی دریا باشد، ذکر مشخصات بسته‌بندی کالا در روز تحویل بار به شرکت حمل و نقل اهمیت دارد، تا تحویل گیرنده بتواند کالای خود را همان شکل تحویل داده شده تحویل بگیرد.
کلاس‌های باربری دسته‌بندی‌های هستند که برای سهولت در بارگیری کالا تعیین می‌شوند و در بارنامه نوشته می‌شوند. پارامترهای زیادی در تعیین کلاس باربری تأثیر می‌گذارد. ارزش کالای بسته‌بندی شده، نوع بسته‌بندی آن، شیوه جاگیری آن در کانتینر، روش انتقال بار و حمل و نقل کالا از جمله مواردی است که در تعیین کلاس باربری تأثیر می‌گذارد. به طور کلی 18 کلاس باربری وجود دارد. کلاس باربری کار مشتری و شرکت حمل و نقل را در انتخاب شیوه حمل راحت می‌کند.
کلاس باربری تعیین می‌کند که محصول در چه شرایطی و به چه شیوه‌ای باید منتقل شود تا کالا با کمترین خسارات احتمالی و کمترین هزینه به مقصد برسد. به عنوان مثال کالاهای خطرناک باید در بارنامه مشخص شده و کلاس باربری آنها با توجه به حساسیت و مشخصات این مواد تعیین شود.
دریانورد باید از حمل کالاهای خطرناک مطلع باشد تا بتواند نکات ایمنی بارگیری و انتقال این کالا را رعایت کند تا هم کالاها از خطر در امان باشند و هم کشتی. مواد قابل اشتعال، محصولات گازی، مواد منفجره و …. در دسته کالاهای خطرناک قرار دارند.
یکی از موارد مهم دیگری که در حمل بار دریایی کالا باید مورد توجه قرار گیرد بیمه حمل و نقل بین المللی است. در گذشته بیمه دریایی برای جلوگیری از خسارت ناشی از دزدان دریایی کارکرد داشت، ولی امروزه بیمه‌های دریایی انواع زیادی از خسارات دریایی را پوشش می‌دهند.
خسارات خاص آن دسته از خسارات هستند که در شرایط خاص و غیرقابل‌پیش‌بینی به کشتی و محموله‌ها وارد می‌شوند. به عنوان مثال، اگر کشتی در مسیر خود با طوفان مواجه شود و محموله‌ها آسیب ببینند، شرکت بیمه موظف است خسارت وارده به کالا را پرداخت کند.
خسارات عمومی آن دسته از خساراتی هستند که به تصمیم ناخدا برای جلوگیری از خسارات بیشتر به محموله وارد می‌شوند. به عنوان مثال اگر در شرایط بحران دریایی ناخدا تصمیم بگیرد برای نجات جان افراد، کالاها را در آب بیاندازد خسارت وارده باید بین افراد ذی‌نفع تقسیم شود.
خسارات کامل دو نوع دارد: خسارات کامل واقعی و خسارات کامل فرضی.
اگر محموله‌های کشتی به طور کامل از بین بروند، صاحب کالا خسارات کامل واقعی دیده و بیمه باید کل خسارت را بپردازد. حالتی که کشتی غرق می‌شود و بار به طور کامل از بین می‌رود در این دسته قرار دارد.
خسارات کامل فرضی به آن دسته از خساراتی اطلاق می‌شود که به ماهیت بار موجود در کشتی وارد شده است. یعنی بار کشتی در اثر شرایط، تغییر ماهیت داده و دیگر قابل استفاده نباشد. به عنوان مثال بار نمکی که رطوبت خورده باشد و خاصیت خود را از دست داده باشد خسارت کامل فرضی دیده. در این حالت نیز شرکت بیمه باید خسارات کامل بار را بپردازد.
هرچند امروزه، پیشرفت تکنولوژی در زمینه ترابری و کشتی‌رانی جلوی میزان زیادی از این خسارات را گرفته است ولی به دلیل شرایط غیرقابل پیش‌بینی و متغیر دریا هر بازرگانی که قصد ترابری دریایی کالا را دارد باید از بیمه دریایی استفاده کند.
ایران کشوری مناسب از نظر وضعیت جغرافیایی است و از سمت شمال با دریای خزر و از جنوب نیز، با دریای عمان و خلیج فارس در ارتباط است. وجود این دو مرز آبی باعث شده تا ایران دارای بیش از 3 هزار کیلومتر مسیر دریایی شود و بخش عمده ی تجارت فرا مرزی خود را از این طریق به انجام برساند.
در بین این دو منطقه ی آبی، بیشترین تجارت دریایی ایران از طریق ناحیه ی جنوبی یعنی دریای عمان و خلیج فارس انجام می شود. این ترانزیت، بیشترین تعامل تجاری را با ترابری دریایی هند و قطر برقرار می کند.
مسیر های دریایی جنوبی کشور، همچنین مهم ترین نقش در واردات کالا و اقلام اساسی به کشور را به عهده می گیرند؛ از این طریق کالا هایی از کشور های اروپایی، و جنوب غرب آسیایی به سمت ایران روانه و وارد می شوند.
در این بین، محموله های باری کشور چین، بیشتر سهم را به خود اختصاص داده اند. در حال حاضر این تعامل تجاری از طریق مرز های آبی کشور، روز به روز در حال افزایش می باشد.
به هر گونه جابجایی مسافر یا کالا، که به واسطه ی وسایل نقلیه ی شناور در دریا مانند قایق، لنج و کشتی به انجام می رسد و از اقیانوس ها، دریاچه ها، رودخانه ها و کانال های آبی به عنوان شبکه ی ترابری خود بهره میبرد، “حمل و نقل دریایی” یا “تجارت آبی” می گویند.
رایند جابجایی کالا بین مبدا و مقصد، به روش های مختلفی انجام می شود که مهم ترین آنها عبارت اند از “کراس استافینگ”، “ترانسشیپ” و “چارترینگ”.
